សិល្បៈជាតិ៖ «អង្កួចឫស្សី និងអង្កួចដែក» និងមានខ្លះហៅថា «អង្កួច ឬ កង្កួច ឬ អន្កួច» និយមហៅតាមតំបន់ផ្សេងៗគ្នា ជាឧបករណ៍តន្ត្រីម្យ៉ាងប្រើទោល តាំងពីដើមជារៀងរហូតមក ពុំដែលយកទៅចូលរួមប្រគំជាមួយនឹងឧបករណ៍តន្ត្រីទៀតណាឡើយ ហើយក៏គ្មានសំខាន់នៅក្នុងពិធីណាដែរ ។
ឧបករណ៍ភ្លេងនេះមានសណ្ឋានរាងរៅមិនប្រួលទេ តាំងពីសម័យដើម ដ៏យូរលង់រហូតមកដល់បច្ចុប្បន្ននេះ។ ឧបករណ៍នេះ មានកំណើតយូរលង់មកហើយនៅលើទឹកដីយើងនេះ ប៉ុន្តែពុំសូវសម្បូរសោះរហូតមកដល់សព្វថ្ងៃនេះ ។ ថ្ងៃនេះយើងមកស្គាល់ពីប្រវត្តិនៃឧបករណ៍ភ្លេងខ្មែរមួយនេះទាំងអស់គ្នា។
តាមបន្ទូលរបស់សម្តេចសង្ឃរាជ ជួន ណាត ក្នុងឆ្នាំ១៩៦៥ នៅមហាកុដិនាវត្តឧណ្ណាលោម ក្នុងឱកាសប្រជុំតូចជាមួយនឹងក្រុមនិស្សិតផ្នែកតន្ត្រីបុរាណ ដឹកនាំដោយលោក ហង្ស ធុនហាក់ និងលោក ឆេង ផុន ស្តីអំពីបញ្ហាតន្ត្រីបុរាណ ព្រះអង្គមានបន្ទូលថា «អង្កួចធ្វើអំពីឫស្សី ខ្មែរយើងធ្វើត្រាប់ តាមជនជាតិរស់នៅលើកោះប័រណេអូ (Borneo) អង្កួចធ្វើអំពីដែក ខ្មែរយើងធ្វើត្រាប់តាមជនជាតិម៉ុងហ្គោលី (Mongolia) រីឯអង្កួចខ្សែ ខ្មែរយើងបង្កើតដោយខ្លួនឯងដោយបំបែកចេញមកពីឧបករណ៍ម្យ៉ាងឈ្មោះ អន់ថួច ធ្វើអំពីបំពង់ឫស្សីប៉ុនកដៃ ស្រដៀងគ្នានឹងត្រដោកឫស្សីដាក់ខ្សែមួយ គោះដោយអន្លូងតូចប៉ុន ចង្កឹះ ឮសូរតែម្យ៉ាងគ្មានបទបែបទេ ប៉ុន្តែក្រោយមកគេយកអន់ថួចនេះ មកដាក់ផ្អឹបនឹងមាត់ត្រង់ចុង ម្ខាងនៃខ្សែ គោះបញ្ចេញបទបែបបានយ៉ាងស្រួល ឧបករណ៍អង្កួចទាំងអស់ខាងលើនេះមិនសំខាន់ក្នុងពិធីណាឡើយ» ។
តាមបន្ទូលរបស់សម្តេចសង្ឃខាងលើនេះមានលក្ខណៈសមស្របដែរ ពីព្រោះទំនាក់ទំនងស្អិតល្មួតរវាងខ្មែរនឹងជនជាតិជ្វាមានតាំងពីយូរយារណាស់មកហើយ ពិសេសក្នុងរាជព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី២ នាចុងឆ្នាំនៃសតវត្សទី៨ ។ ទំនាក់ទំនងខ្មែរនឹងម៉ុងហ្គោលីមានតាំងពីក្នុងរាជស្តេចម៉ុងហ្គោល គូប៊ីឡៃខាន់ (Koubilai Khan) ។ ស្តេចអង្គនេះបានបញ្ជាឱ្យឧត្តមសេនីយ៍ សុងហ្គាទូ (Songatou) ចូលមកទន្ទ្រានទឹកដីខ្មែរក្នុងឆ្នាំ១២៨៣ ដល់ឆ្នាំ១២៨៥ ខ្មែរត្រូវបញ្ជូនសួយសារអាករទៅថ្វាយស្តេចគូប៊ីឡៃ ខាន់ ។ ទំនាក់ទំនងបែបនេះអាចជាប្រភពនៃការឆ្លងគ្នាខាងវិស័យ វប្បធម៌ (មានអង្កួចដែក) ក៏សឹងមាន ។
សព្វថ្ងៃនេះ អង្កួចធ្វើអំពីឫស្សីមាននៅខេត្តសៀមរាបយ៉ាងតិចតួចបំផុត ហើយពុំសូវមានអ្នកពូកែលេងវាឡើយ ។ អង្កួចធ្វើអំពីដែកមាននៅខេត្តពោធិ៍សាត់ តំបន់ភ្នំក្រវាញ មានក្នុងចំណោមជនជាតិ ប៉ុន្តែមិនសម្បូរទេ ។ អង្កួចខ្សែមាននៅខេត្តមណ្ឌលគិរី ក្នុងចំណោមជនជាតិដែរ ប៉ុន្តែអង្កួចបែបនេះស្ទើរតែបាត់បង់ទៅ ហើយ ។ អង្កួចទាំង៣បែបនេះ មានរបៀបប្រើប្រាស់ និងរបៀបធ្វើមិនដូចគ្នាទេ ។
អង្កួចធ្វើអំពីឫស្សី មានទំហំ ប៉ុនម្រាមដៃ ប៉ុន្តែសំប៉ែត មានប្រវែងជាងមួយចំអាមដៃ ។ អណ្តាតធ្វើអំពីបន្ទះឫស្សីតូចស្តើងវែង ដែលឆ្កឹះចេញពីចំកណ្តាល នៃតួ ។ គេត្រូវយកបន្ទះឫស្សីជាប់ថ្នាំងម្ខាងបិតឱ្យជមក្បាលបន្តិច បន្ទាប់ពីថ្នាំងមក គេត្រូវបិទឱ្យស្តើងរៀវទៅខាងចុង ។ អណ្តាតត្រូវបិតឱ្យស្តើងដើម្បីងាយរលាស់ចេញសំនៀងបានល្អ ។ នៅពេលផ្លុំម្តងៗ គេយកអង្កួចទៅដាក់ចន្លោះបបូរមាត់ទាំងពីរ ហើយ កៀបឱ្យមានលំនឹងត្រង់ចំណុចចុងអណ្តាត អង្កួចមិនឱ្យប៉ះធ្មេញ ទេ ។ គេប្រើម្រាមដៃផ្ទាត់អណ្តាតឱ្យរលាស់លាន់សំនៀងឮឡើង ។ ដើម្បីឱ្យបានទៅជាបទបែបតាមគេចង់បាននោះ គេប្រើបបូរមាត់ទាំង ពីរបិទបើកផង គូបផ្សំនឹងអណ្តាតយើងផង និងខ្យល់ផ្លុំពីក្នុងផង ។
អង្កួចធ្វើអំពីដែកមានរាងដូច ស្លឹកឈើ ខ្លះទៀតមានរាងមូលដូចព្រះចន្ទ ។ អង្កួចនេះ គេយកដែកសរសៃ ឬដែកផ្សេងទៀតដែលមានសាច់ស្វិតមក ធ្វើ ។ អណ្តាតធ្វើអំពីដែករស់ដូចជាដែករណារជាដើម ហើយមានបណ្តោយវែងជាងតួ ។ ផ្នែកខាងគល់អណ្តាតធំ ជាប់នឹងតួចំកណ្តាលផ្នែកខាងចុងតូចស្តើង រៀវងពីត្រឹម ផុតតួទៅមានត្រម៉ោងមូលតូចមួយនៅខាងចុងផុត សម្រាប់សម្រួលដល់ ម្រាមដៃនៅពេលគោះអណ្តាតនោះម្តងៗ ។ នៅពេលផ្លុំម្តងៗ គេយកតួអង្កួចមកពិតនឹងធ្មេញឱ្យជាប់ដើម្បីសម្រួលដល់ការរលាស់ អណ្តាត ។ គេយកម្រាមដៃទៅគោះបញ្ចូលត្រង់ត្រម៉ោងមូលខាងចុងដើម្បីឱ្យអណ្តាត រលាស់មានសំនៀងឮឡើង ។ ដើម្បីឱ្យបានទៅជាបទបែប ត្រូវគួបផ្សំការបិទបើកបបូរមាត់ជាមួយ នឹងអណ្តាតយើងខាងក្នុងរួមផ្សំនឹងខ្យល់ផ្លុំ ឬខ្យល់បឺតចូលផងដែរ ។
អង្កួចធ្វើអំពីខ្សែ មានប្រវែង មិនលើសពីមួយសាច់ឫស្សីទេ មានទំហំប៉ុនកដៃ ឬតូចជាង ។ គេយកឫស្សីមួយសាច់ដោយទុកថ្នាំងសងខាង រួចចោះប្រហោងប៉ុនចង្កឹះ តាមបណ្តោយរហូតពីថ្នាំងម្ខាងទៅថ្នាំង ម្ខាងទៀត ។ នៅចំពីលើប្រហោងបណ្តោយនោះ មានលាតសន្ធឹងដោយខ្សែសំនៀងធ្វើអំពីខ្សែកៅស៊ូសំប៉ែតតូចល្មមមួយ ដែលចង ភ្ជាប់ចុងសងខាងត្រង់ថ្នាំងមានកំណល់តូចពីរ ដែលកល់ខ្សែ ត្រង់ចុងប្រហោងសងខាងឱ្យផុតពីបំពង់ឫស្សី ងាយនឹងគោះខ្សែនោះឱ្យ ចេញសំនៀង ។ គេយកអង្កួចមកផ្អិបនឹងមាត់ត្រង់គល់ខ្សែម្ខាង រួចគេយកអន្លូងធ្វើអំពីបន្ទះឫស្សីតូចស្តើងមួយមកគោះខ្សែឱ្យចេញ សំនៀង ។ គេប្រើសំនៀងទៅតាមបទបែបដោយសារការបើកបិទបបូរមាត់ទាំងពីរគួប ផ្សំនឹងការកម្រើកអណ្តាតយើងខាងក្នុងដូចអង្កួចទាំងពីរប្រភេទខាង លើដែរ ។
ប្រភព៖ ស្រាវជ្រាវដោយលោក ហ៊ុន សារិន សាស្រ្តាចារ្យសិល្បៈតន្រ្តី
